მიმდინარე თვეში სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ომის შეწყვეტის პირველი წლისთავი აღინიშნება. მეორე ომი ორ ქვეყანას შორის სამხრეთ კავკასიის სადავო რეგიონის, მთიანი ყარაბაღის გამო დაიწყო. პირველი ომი 1994 წელს ასევე ცეცხლის შეწყვეტით დასრულდა. შემდეგ მხარეები შეთანხმდნენ, რომ შეერთებული შტატები, საფრანგეთი და რუსეთი თანათავმჯდომარეობას გაუწევენ მოლაპარაკების პროცესს გრძელვადიანი გადაწყვეტის მოსაძებნად.
2012 წელს მთხოვეს, ვყოფილიყავი შეერთებული შტატების წარმომადგენელი ამ პროცესში. მიუხედავად იმისა, რომ სამუშაოს ოფიციალური მანდატი აყალიბებს ნებისმიერი გადაწყვეტის ძირითად პრინციპებს - მათ შორის, რომ ნებისმიერი სამშვიდობო ძალა იქნება მრავალმხრივი - აღმოვაჩინე, რომ არსებობს დაუწერელი შეთანხმებებიც. ერთ-ერთი მათგანის თანახმად, მოსკოვი და ვაშინგტონი შეთანხმდნენ, რომ ორი ზესახელმწიფო არ შეუერთდებოდა სამშვიდობო ძალებს. ამაზე დაპირისპირებული მხარეებიც შეთანხმდნენ.
ეს აღმოვაჩინე ჯერ კიდევ ერთ-ერთ პირველ მოლაპარაკებამდე, როდესაც აზერბაიჯანელმა მაღალჩინოსანმა გამიყვანა და მითხრა, რომ რუსული ჯარების შეყვანა მთიან ყარაბაღში მათთვისაც “წითელი ხაზი” იქნებოდა, რადგან მას შემდეგ, რაც რუსი სამშვიდობოები ქვეყანაში შედიან, მას არასოდეს ტოვებენ. ამ მოსაზრებას უეჭველად დამეთანხმებიან საქართველო და მოლდოვა, სადაც რუსი სამშვიდობოები ოკუპანტებად იქცნენ.
თუმცა შარშანდელი ცეცხლის შეწყვეტა მხოლოდ რუსეთის შუამავლობით მოხდა და შედეგად, სამშვიდობო ძალებში მხოლოდ რუსული ჯარები შედიან.
როგორ მოხდა ვაშინგტონისა და პარიზის სრული მარგინალიზაცია?
ერთ-ერთი მიზეზი არის კრემლის ურყევი სურვილი, აღადგინოს რუსული ჰეგემონია მის ყოფილ ტერიტორიებზე და მინიმუმამდე დაიყვანოს დასავლეთის ჩართულობა რეგიონში.
არის კიდევ ერთი მიზეზი: თეთრი სახლსა და ელისეის არ სურთ მონაწილეობა მიიღონ მედიაციის პროცესში. ბოლო კონფლიქტის დაწყებამდე, დიპლომატები შეერთებული შტატებიდან და საფრანგეთიდან წლების განმავლობაში ცდილობდნენ კონფლიქტური მხარეების პრეზიდენტების ჩართვას სამშვიდობო პროცესში, მაგრამ შეერთებული შტატებისა და საფრანგეთის მომდევნო ადმინისტრაციები ამაზე უარს ამბობდნენ. ორივე პრეზიდენტს, ბარაკ ობამასა და დონალდ ტრამპს, როგორც ჩანს, სჯეროდათ, რომ ამერიკის პრეზიდენტს მხოლოდ საბოლოო ხელმოწერის ცერემონიაში უნდა მიეღო მონაწილეობა.
თუმცა, სამი თავდაპირველი თანათავმჯდომარედან მესამე მზად იყო მოლაპარაკებებში ჩართულიყო. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში პუტინი პრაქტიკულად ყოველწლიურად მასპინძლობდა აზერბაიჯანისა და სომხეთის პრეზიდენტებს.
ასე რომ, როდესაც ომი დაიწყო 2020 წელს, მხოლოდ პუტინს სურდა ყველაფერი გაეკეთებინა ბრძოლების შესაჩერებლად. პარიზმა და ვაშინგტონმა კი, ფაქტობრივად, კონფლიქტის მოგვარება მოსკოვს ანდეს.
რუსეთი ამ პროცესში მძღოლის სავარძელშია. მას ჯარები ჰყავს კავკასიის სამივე ქვეყანაში - სომხეთსა და აზერბაიჯანში მათივე თანხმობით და საქართველოში - მისი ნების საწინააღმდეგოდ. მოსკოვი ასევე ხელს უწყობს რეგიონისთვის ახალ მრავალმხრივ მექანიზმს - 3 + 3, რომელიც მოიცავს კავკასიის სახელმწიფოებს პლუს სამ არალიბერალურ და ყოფილ იმპერიულ ძალას, რუსეთს, თურქეთს და ირანს.
აზერბაიჯანი მზად არის, მონაწილეობა მიიღოს ამ ახალ პლატფორმაში, რომელიც ძირითადად ყალიბდება ჩრდილოეთ-სამხრეთის ახალი სავაჭრო გზების შესაქმნელად რეგიონის გავლით. საქართველოს, რომლის ტერიტორიის 20% რუსეთის მიერ ოკუპირებულია და სომხეთს, რომელსაც აქვს სასაზღვრო დავა აზერბაიჯანთან, მონაწილეობა არ დაუდასტურებიათ, თუმცა ორივემ გამოთქვა მზადყოფნა განიხილოს ახალი ეკონომიკური ინიციატივები რეგიონისთვის. რეგიონში ვაჭრობა დიდი ხანია დაბლოკილია მთიან ყარაბაღსა და საქართველოში კონფლიქტების გამო.
რატომ უნდა აინტერესებდეს ეს დასავლეთს?
პირველი, ეს მძიმე რეალობაა: აზერბაიჯანი და საქართველო იყვნენ კასპიის აუზის ენერგორესურსების სამხრეთ დერეფნის მტკიცე მხარდამჭერები, რომლებიც თავს არიდებდნენ ცენტრალური აზიის ნავთობისა და გაზის სხვა ძირითად საშუალებებს რუსეთისა და ირანის გავლით. ამ ქვეყნებისთვის დასავლური ვაჭრობისა და ინვესტიციების ხელმისაწვდომობის დამატებითი შესაძლებლობების მიწოდება შეასუსტებს მოსკოვისა და თეირანის ეკონომიკურ გავლენას და, შესაბამისად, უნარს, დააფინანსონ ბოროტმოქმედება საზღვარგარეთ. უსაფრთხოების გარანტიები ასევე საჭიროა რუსული სამხედრო ძალების შესაჩერებლად: 2011 წელს დიმიტრი მედვედევმა აღიარა, რომ საქართველოში რუსეთის 2008 წელს შეჭრის მიზანი იყო, ხელი შეეშალა მისთვის და სხვა ყოფილი საბჭოთა ქვეყნებისთვის ნატოში გაწევრიანებაში.
ეს არ არის ერთადერთი მიზეზი. მიუხედავად იმისა, რომ კავკასიის სამი ქვეყანა, ყველა ყოფილი საბჭოთა კავშირის წევრი, სრულფასოვანი სახელმწიფოა, ისინი სრულად არ არიან მოსკოვის ორბიტას მოწყვეტილები, მაგრამ მაინც ექვემდებარებიან რუსეთის მუქარას და ემბარგოს მათი სუვერენიტეტის შეზღუდვის მიზნით. აშშ და ევროკავშირი მხარს უჭერენ სამეულის დამოუკიდებლობის სურვილს. მათგან ორს, სომხეთსა და საქართველოს, დასავლური ორიენტაცია აქვთ და ევროკავშირთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებები აქვთ დადებული (საქართველოს ასევე სურს ევროკავშირსა და ნატოში გაწევრიანება).
მოსკოვის ძალისხმევამ შეიძლება გადაიტანოს კავკასია აღმოსავლეთ-დასავლეთის ღერძიდან ჩრდილოეთ-სამხრეთის ღერძზე და როგორც კი ახალი სავაჭრო გზები გაიხსნება, რუსეთს ექნება ბერკეტები კავკასიაზე. კრემლი კი ყოველთვის გვაჩვენებს, რომ მზადაა გამოიყენოს ის უკრაინაში, ბელარუსში, მოლდოვასა და სხვებში. კრემლმა არაერთხელ გამოიყენა საზღვრისპირა პოზიცია მილსადენებსა და სახმელეთო მარშრუტებზე იმ ქვეყნების დასასჯელად, რომლებიც გაბედავენ და კურსს დასავლეთისკენ აიღებენ.
მიუხედავად ამისა, ნატოსა და ევროკავშირში გაწევრიანების ბუნდოვანი პერსპექტივის გარდა, დასავლეთს არ შეუთავაზებია ამ ქვეყნებისთვის 3+3 პლატფორმის დიდი ალტერნატივა. ერთი სუბრეგიონალური ჯგუფი, რომელიც აკავშირებს ბალტიის, ადრიატიკისა და შავი ზღვის ქვეყნებს, სამი ზღვის ინიციატივაა, რაც მოიცავს მხოლოდ ევროკავშირის წევრებს. უკრაინა და საქართველო, რომლებიც ევროკავშირსა და ნატოში გაწევრიანებისკენ ისწრაფვიან, რჩებიან ამ გეოპოლიტიკური კავშირის მიღმა.
ნატო, რომელსაც სამი წევრი ჰყავს შავი ზღვის სანაპირო ზოლზე, მეტ ყურადღებას აქცევს შავი ზღვის უსაფრთხოებას, თუმცა გასაკეთებელი კიდევ მეტია. მიუხედავად იმისა, რომ მან მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა ბალტიის ზღვის უსაფრთხოება რეგიონის თავდაცვითი საშუალებებით უზრუნველყოფის გზით, შავი ზღვის რეგიონში უსაფრთხოების მნიშვნელოვანი ხარვეზებია. რუსეთი რეგულარულად ემუქრება ნატოს საზღვაო და საჰაერო უფლებებით თითქმის დაუსჯელად და უკანონოდ აცხადებს, რომ უკრაინის საერთაშორისოდ აღიარებული წყლები რუსულია.
თუმცა, ეს არის შეზღუდული და ვიწრო აზროვნების ჯგუფები, რომლებსაც პრაქტიკულად არ აქვთ ეკონომიკური, კულტურული ან პოლიტიკური მხარდაჭერა. რუსეთზე ორიენტირებული ეკონომიკური და უსაფრთხოების მექანიზმების რეალისტური ალტერნატივების შეუთავაზებლობით, დასავლეთმა დატოვა სხვა რეგიონი მტაცებელი ძალის წყალობაზე და დაეხმარა არასტაბილურობის კიდევ ერთი ზონის შექმნას.
დასავლეთმა უნდა გააძლიეროს დიპლომატიური ნაბიჯები მანამ, სანამ რეგიონს რუსეთის არალიბერალური ჰეგემონიის ტალღები შთანთქავს.